درس پنجم

موضوع: <-PostCategory-> برچسب:,

19:50

كلی و جزئی

يكی ديگر از بحثهای مقدماتی منطق بحث كلی و جزئی است . اين بحث اولا
و بالذات مربوط به تصورات است و ثانيا و بالعرض مربوط به تصديقات‏
است . يعنی تصديقات چنانكه بعدا خواهد آمد به تبع تصورات ، متصف به‏
كليت و جزئيت می‏گردند .
تصوراتی كه از اشياء داريم و با لغات و الفاظ خود آنها را بيان می‏كنيم‏
دو گونه است : تصورات جزئی و تصورات كلی .
تصورات جزئی يك سلسله صورتها است كه جز بر شخص واحد قابل انطباق‏
نيست . در مورد مصداق اين تصورات كلماتی از قبيل " چندتا " ، "
كداميك " معنی ندارد . مانند تصور ما از افراد و اشخاص معين انسانها
مانند حسن ، احمد ، محمود . اين صور ذهن ما فقط بر فرد خاص صدق می‏كند نه‏
بيشتر . نامهائی كه روی اينگونه افراد گذاشته می‏شود مثل حسن ، احمد ، اسم‏
خاص ناميده می‏شود . همچنين ما تصوری از شهر تهران و تصوری از كشور ايران‏
و تصوری از كوه دماوند و تصوری از مسجد شاه اصفهان داريم . همه

اين تصورات جزئی می‏باشند .
ذهن ما علاوه بر اين تصورات ، يك سلسله تصورات ديگر هم دارد و يك‏

نسب اربعه

از جمله مسائلی كه لازم است دانسته شود ، انواع رابطه و نسبتی است كه‏
دو كلی با يكديگر ممكن است داشته باشند . هر كلی را نظر به اين كه شامل‏
افراد بسياری است ، اگر آن را با يك كلی ديگر كه آن نيز شامل يك سلسله‏
افراد است مقايسه كنيم يكی از چهار نسبت ذيل را بايكديگر خواهند داشت:
تباين .
تساوی .
عموم و خصوص مطلق .
عموم و خصوص من وجه .
زيرا يا اين است كه هيچيك از اين دو كلی بر هيچيك از افراد آن كلی‏
ديگر صدق نمی‏كند و قلمرو هر كدام از اينها از قلمرو ديگری كاملا جدا است‏
. در اين صورت نسبت ميان اين دو كلی نسبت تباين است و آن دو كلی را
" متباينين " می‏خوانند .
و يا هر يك از اين دو بر تمام افراد ديگری صدق می‏كند ، يعنی قلمرو هر
دو كلی يكی است . در اين صورت نسبت ميان اين دو كلی نسبت " تساوی "
است و آن دو كلی را " متساويين " می‏خوانند .
و يا اين است كه يكی بر تمام افراد ديگری صدق می‏كند و تمام قلمرو آنرا
در بر می‏گيرد اما ديگری تمام قلمرو اولی را در بر نمی‏گيرد بلكه بعضی از
آن را در بر می‏گيرد . در اين صورت نسبت ميان آن دو كلی ، نسبت " عموم‏
و خصوص مطلق " است و آن دو كلی را " عام و خاص مطلق " می‏خوانند .

و يا اين است كه هر كدام از آنها بر بعضی از افراد ديگری صدق می‏كند و
در بعضی از قلمروهای خود با يكديگر اشتراك دارند و اما هر كدام بر
افرادی صدق می‏كند كه ديگری صدق نمی‏كند يعنی هر كدام قلمرو جداگانه نيز
دارند . در اين صورت نسبت ميان آن دو كلی " عموم و خصوص من وجه "
است و آن دو كلی را " عام و خاص من وجه " می‏خوانند .
اول : مثل انسان و درخت ، كه هيچ انسان درخت نيست و هيچ درخت انسان‏
نيست ، نه انسان شامل ( افراد ) درخت می‏شود و نه درخت شامل افراد
انسان می‏شود ، نه انسان چيزی از قلمرو درخت را در بر می‏گيرد و نه درخت‏
چيزی از قلمرو انسان را .
دوم : مثل انسان و تعجب كننده كه هر انسانی تعجب كننده است و هر
تعجب كننده انسان است ، قلمرو انسان همان قلمرو تعجب كننده است و
قلمرو تعجب كننده همان قلمرو انسان است .
سوم : مانند انسان و حيوان ، كه هر انسانی حيوان است اما هر حيوانی‏
انسان نيست ( مانند اسب كه حيوان است ولی انسان نيست ) بلكه بعضی‏
حيوانها انسان‏اند مثل افراد انسان كه هم انسان‏اند و هم حيوان .
چهارم : مانند انسان و سفيد ، كه بعضی انسانها سفيدند و بعضی سفيدها
انسان‏اند ( انسانهای سفيد پوست ) اما بعضی انسانها سفيد نيستند (
انسانهای سياه و زرد ) و بعضی سفيدها انسان نيستند ( مانند برف كه سفيد
هست ولی انسان نيست ) .
در حقيقت دو كلی متباين مانند دو دايره‏ای هستند كه از

يكديگر جدا هستند و از داخل يكديگر نمی‏گذرند . دو كلی متساوی ، مانند دو
دايره‏ای هستند كه بر روی يكديگر قرار گرفته‏اند و كاملا بر يكديگر منطبقند
. دو كلی عام و خاص مطلق ، كوچكتر در داخل دايره بزرگتر قرار گرفته است‏
. و دو كلی عام و خاص من وجه ، مانند دو دايره‏ای هستند كه متقاطعند و با
دو قوس يكديگر را قطع كرده‏اند .
در ميان كليات فقط همين چهار نوع نسبت ممكن است برقرار باشد . نسبت‏
پنجم محال است ، مثل اين كه فرض كنيم يك كلی شامل هيچيك از افراد
ديگری نباشد ولی ديگری شامل تمام يا بعضی افراد آن بوده باشد .

كليات خمس

از جمله مباحث مقدماتی كه منطقيين معمولا آن را ذكر می‏كنند ، مبحث‏
كليات خمس است . بحث كليات خمس مربوط است به فلسفه نه منطق .
فلاسفه در مباحث ماهيت به تفصيل در اين مورد بحث می‏كنند . ولی نظر به‏
اين كه بحث درباره " حدود " و " تعريفات " متوقف به آشنائی با
كليات خمس است ، منطقيين اين بحث را مقدمه برای باب " حدود "
می‏آورند و به آن نام " مدخل " يا " مقدمه " می‏دهند .
می‏گويند هر كلی را كه نسبت به افراد خود آن كلی در نظر بگيريم و
رابطه‏اش را با افراد خودش بسنجيم از يكی از پنج قسم ذيل خارج نيست :
1 - نوع .

3 - فصل .
4 - عرض عام .
5 - عرض خاص .
زيرا يا آن كلی عين ذات و ماهيت افراد خود است و يا جزء ذات و يا
خارج از ذات ، و آنكه جزء ذات افراد خود است يا اعم است از ذات و يا
مساوی است با ذات ، و همچنين اگر خارج از ذات باشد يا اعم از ذات‏
است يا مساوی با ذات . آن كلی كه تمام ذات و تمام ماهيت افراد است‏
نوع است ، و آن كلی كه جزء ذات افراد خود است ولی جزء اعم است جنس‏
است ، و آن كلی كه خارج از ذات افراد است ولی اعم از ذات افراد است‏
عرض عام است ، و آن كلی كه خارج از ذات افراد است ولی مساوی با ذات‏
است عرض خاص است .
اول : مانند انسان ، كه معنی انسانيت بيان كننده تمام ذات و ماهيت‏
افراد خود است . يعنی چيزی در ذات و ماهيت افراد ( انسان ) نيست كه‏
مفهوم انسان شامل آن نباشد . همچنين مفهوم و معنی خط كه بيان كننده تمام‏
ذات و ماهيت افراد خود است .
دوم : مانند حيوان ، كه بيان كننده جزئی از ذات افراد خود است ، زيرا
افراد حيوان از قبيل زيد و عمرو و اسب و گوسفند و غيره حيوان‏اند و چيز
ديگر ، يعنی ماهيت و ذات آنها را حيوان تشكيل می‏دهد به علاوه يك چيز
ديگر ، مثلا ناطق در انسانها . و مانند " كم " كه جزء ذات افراد خود از
قبيل خط و سطح و حجم

است . همه آنها كمند به علاوه چيز ديگر . يعنی كميت جزء ذات آنها است‏
نه تمام ذات آنها و نه چيزی خارج از ذات آنها .
سوم : مانند ناطق ، كه جزء ديگر ماهيت انسان است و " متصل يك بعدی‏
" كه جزء ديگر ماهيت خط است .
چهارم : مانند راهرونده ( ماشی ) ، كه خارج از ماهيت افراد خود است ،
يعنی راه رفتن جزء ذات يا تمام ذات روندگان نيست ولی در عين حال به‏
صورت يك حالت و يا عارض در آنها وجود دارد ، اما اين امر عارض ،
اختصاص به افراد يك نوع ندارد بلكه در انواعی از حيوان وجود دارد و بر
هر فردی كه صدق می‏كند از ذات و ماهيت آن فرد اعم است .
پنجم : مانند تعجب كننده ، كه خارج از ماهيت افراد خود ( همان افراد
انسان ) است و به صورت يك حالت و يك عرض در آنها وجود دارد ، و اين‏
امر عرضی اختصاص دارد به افراد يك ذات و يك نوع و يك ماهيت يعنی‏
نوع انسان ( 1 ) .
پاورقی :
( 1 ) گفتيم كلی اگر جزء ذات باشد يا اعم از ذات است يا مساوی با آن‏
، يعنی كلی اگر جزء ذات باشد حتما از نسبتهای اربعه كه قبلا توضيح داده‏
شد يكی از دو نسبت را می‏تواند داشته باشد : اعم مطلق و تساوی . اينجا
جای اين پرسش هست كه آن دو نسبت ديگر چطور ؟ آيا ممكن است كه كلی جزء
ذات باشد و در عين حال متباين با ذات يا اعم من وجه از ذات باشد ؟
پاسخ اين است كه خير . چرا ؟ جواب اين چرا را فلسفه بايد بدهد و از
لحاظ فلسفی جوابش روشن است و ما فعلا از ورود به آن صرف نظر می‏كنيم .
اين هم لازم به يادآوری است كه نسبت عموم و خصوص مطلق ميان جزء ذات‏
و ذات همواره به اين نحو است كه جزء ذات اعم از ذات است ، و ذات ،
اخص از جزء ذات است اما عكس آن ممكن نيست يعنی ممكن نيست كه ذات‏
اعم از جزء ذات باشد . توضيح اين مطلب نيز با فلسفه است .